Gereformeerde Kerke en Volke

Twee volke wat tydens die Reformasie reeds bestaan het, het veral oorweldigend Gereformeerd geword met ’n kenmerkende kultuur-deurweking daarby. Dit is die volke van Nederland en Skotland. Weliswaar was daar op die onderskeie hoogtepunte van Reformasie in dié twee lande, steeds  ʼn klein blywende Rooms-Katolieke deel van die samelewing.

Twee volke wat egter uit Nederland en Skotland, ná die Reformasie, tot stand gekom het, was tot so ʼn mate uit die Reformasie gebore, dat dié volke se volksbestaan deur sommige selfs direk verbind word met die Gereformeerde geloof: die Ulster-Skotte (oftewel Skots-Iere) van Noord-Ierland, en die Boere-Afrikaners van Suidelike Afrika.

In al vier genoemde volke het dit in die tussentyd werklik laaggety geword in sake Bybelse Gereformeerde invloed. Ten spyte hiervan, bly vergelykende studies tussen hierdie vier volke van waarde. Een so ʼn studie is die vermenigvuldiging van Kerkverbande van Gereformeerde oorsprong wat uit hierdie kulture tot stand gekom het. Dit blyk hoe meer onbybels ʼn eens Gereformeerde volk ontwikkel, hoe meer is daar ʼn neiging tot die afstigting van nuwe Kerkverbande wat by die Woord van die Here wil bly. Natuurlik is sommige afstigtings ook ʼn poging om bestaande Bybelse beginsels omver te gooi. Daarby is dit opmerklik dat latere afstigtings heel selde by vroeëre afstigtings vanaf dieselfde Kerkverband aansluit, soms ten spyte van oënskynlik oorbrugbare verskille.

Die telling vir Kerkverbande van Gereformeerde oorsprong vir die Ulster-Skotte staan op vyf en vir die Skotte op sewe. Op die oomblik is daar onder Boere-Afrikaners nie minder nie as nege, en vir die Nederlanders is die getal tans tien.[1]

Die troos bly natuurlik dat buite die Kerkverbandelike strukture om, en deur die Kerkverbandelike strukture heen, daar altyd eenheid in waarheid van die kinders van die Here sal wees, want hiervoor het Christus in Johannes 17 gebid, en dit is seker dat die Vader dit ook aan sy Seun geskenk het. Maar hoe vind dit in praktyk plaas? Versuiling en modaliteitsvorming in ons stamland Nederland kan hier leersaam wees.

Versuiling

Dit is byna toutologies om daarop te wys dat versuiling, die voorkoms van omvattende gemeenskapsverdeling, oorhoofse (van bo bewerkte kunsmatige) eenheid teëgaan. Versuiling kom in baie lande waar meerdere volkskulture woon voor (bv Suid-Afrika tydens Afsonderlike Ontwikkeling, Amerika, Noord-Ierland, Siprus, Libanon, Maleisië, Switserland). Dit kom selfs tot uiting in maatskaplik-ekonomiese verdelings (bv Indië en Victoriaanse Engeland). Met veral België en Nederland word die term die sterkste vereenselwig.

Afgesien van die ooglopende versuiling in burgerlike regering tussen die volke in België, het versuiling eerder toepassing op lewensbeskouing binne hierdie volke. Die tradisionele suile (pilare) Rooms-Katoliek, Sosialisties en Vrysinnig, vind mens binne al die Belgiese volke, maar die betreklike grootte tussen suile verskil langs volkslyne. Nederlandstalige Vlaandere en die Duitstalige Ooskantons se dominante suil was tradisioneel Rooms-Katoliek, vir Franstalige Wallonië veral Sosialisties, en in die amptelik tweetalige (maar prakties Franstalige) Brussel oorheers die Vrysinnige suil. Die opkoms van Vlaamse Nasionalisme het tot ʼn groot mate deur hierdie tradisionele suile gebreek, maar selfs in Vlaandere is die hardnekkige stabiliteit van tradisionele versuiling steeds merkbaar.

Baie belangriker uit Boere-Afrikaanse Gereformeerde oogpunt is versuiling in Nederland, waar die versuilingslandskap by uitstek op lewensbeskouing berus, en juis op Reformatoriese gronde, nl Kuyper se Soewereiniteit in Eie Kring (waardeur instellings in verskillende sfere van die lewe onder andere sonder staatsinmenging tot stand kom en fungeer). Die wyer keusekaart van suile is van minder belang as die funksionering van spesifiek die suil onder bevindelike gereformeerdes (toe-eiening van heil met hart- en hoof-belewing), die behoudende gereformeerde volksdeel in Nederland. Bevindelike gereformeerdes woon selfs meestal in ʼn eie gebied bekend as die Bybelgordel, ʼn voorbeeld van konsentrasie-politiek op behoudende (eerder as nominale of prakties onbeduidende) gereformeerde grondslag ( — sommige konsentrasies is selfs buite die Bybelgordel, soos in Urk waar bevindelike gereformeerdes bykans 90% van inwoners uitmaak).

Soos per definisie in versuiling gebeur, het ook hierdie suil sy eie koerant (Reformatoriese Dagblad), onderwysinstellings (onder andere Vereniging vir Gereformeerde Skoolonderwys), radiostasie (Reformatoriese Omroep), politieke party (Staatkundige Gereformeerde Party), Bybelgenootskap (Gereformeerde Bybelstigting), vakbond (Reformatoriese Maatskaplike Unie), versorgingsinstellings (bv Reformatoriese Stigting Tuisversorging).

Aan die een kant verskans bevindelike gereformeerdes hulself met eie suil teen tromp-oplopende teen-Christelike druk. Terselfdertyd bewerkstellig hulle ook daardie broederlike eenheid in dr DF Malan se bekende uitspraak: bring bymekaar wat uit innerlike oortuiging by mekaar hoort, ʼn eggo van Psalm 133: 1b-3: Kyk, hoe goed en hoe lieflik is dit dat broers ook saamwoon! Dit is soos die kosbare olie op die hoof, wat afloop op die baard, die baard van Aäron, wat afloop op die soom van sy klere. Dit is soos die dou van Hermon wat neerdaal op die berge van Sion; want daar gebied die HERE die seën, die lewe tot in ewigheid!

Waar kom die broederlike eenheid dan nou in? Neem in ag dat ʼn bevindelike gereformeerde suil-instelling soos die Gereformeerde Bybelstigting, in sy bestuur gelyke verteenwoordiging het uit vier kerkverbande, sowel as van ʼn modaliteit (onderdeel) van ʼn verdere kerkverband[2]. Dieselfde geld gewoonlik van ander suil-instellings, soos bv die Staatkundige Gereformeerde Party. Versuiling bewerk eenheid in waarheid oor kerkgrense heen waar die instellingsdoel dit moontlik maak, ten spyte van belangrike verskille tussen kerkverbande.

Modaliteite

Modaliteite is eweneens iets wat veral (alhoewel nie uitsluitlik nie) by Nederlandse reformatoriese kerkverbande voorkom. Dit gaan meestal oor verontrusting by ʼn minderheid in ʼn kerkverband oor die deformatoriese rigting waarin beweeg word. Die funksionering behels dikwels ʼn eie kerkblad (anders as die kerkverband se mondstuk) en berade waaruit afsonderlike kerklewe duidelik blyk. Plaaslike kerkrade wat met ʼn bepaalde modaliteit vereenselwig, sal net predikante beroep wat eweneens hulself by daardie modaliteit tuis voel.

Die bekendste voorbeeld is die Gereformeerde Bond binne die Protestantse Kerk in Nederland. Ook binne die Christelike Gereformeerde Kerke in Nederland is daar ʼn behoudende modaliteit rondom die kerkblad Bewaar het Pand. Bewaar het Pand val volledig in die bevindelike gereformeerde suil, en leidende figure daaruit speel ʼn belangrike rol in baie suil-instellings soos die Staatkundige Gereformeerde Party en die Gereformeerde Bybelstigting. In Suid-Afrika is daar ʼn voorbeeld van modaliteitsvorming in die Nederduitse Gereformeerde Kerk, naamlik die modaliteit wat eerstens die Kairos Netwerk genoem is, later aanleiding gegee het tot die Koinonia Sinode, en wat informeel soms na verwys word as die NGK Doleansie.

Daar bestaan ten minste een voorbeeld van ʼn modaliteit wat na baie jare uiteindelik uit sy kerkverband gedruk is en so ʼn nuwe kerkverband daargestel het (Hersteld Hervormde Kerk), naamlik die modaliteit rondom die kerkblad Het Gekrookte Riet wat in die voormalige Nederlandse Hervormde Kerk bestaan het (tans Protestantse Kerk in Nederland).

Soos by versuiling is daar by modaliteitsvorming twee uiteenlopende gevolge. Enersyds, verskansing teen druk en invloed tot deformasie in die kerkverband (waar daar gemeen word dat getuienis in die kerkverband steeds moontlik is). Andersyds, kan modaliteitsvorming behoudendes in verloopte kerkverbande in staat stel om eendragtig as modaliteit in suil-instellings met ander behoudendes in ander kerkverbande eenheid in waarheid (waar dit bestaan!) uit te leef.

Bid vir volk en Kerk

Ons behoort sekerlik met ywer vir volk en Kerk te bid, sonder ophou,  en soos die bannelinge van Israel in Babel in Psalm 137: 5-6 gebid het: As ek jou vergeet, o Jerusalem, laat my regterhand dan homself vergeet! Laat my tong kleef aan my verhemelte as ek aan jou nie dink nie, as ek Jerusalem nie verhef bo my hoogste vreugde nie.

’n Verder besondere voorbeeld is Daniël se gebed vir volk en Kerk: Daniël 9:8, 17-19: Here, aan ons kom toe beskaming van die aangesig, aan ons konings, aan ons owerstes en aan ons vaders, omdat ons teen U gesondig het… Hoor dan nou, onse God, na die gebed van u kneg en na sy smekinge, en laat ter wille van die Here u aangesig skyn oor u heiligdom wat woes lê. Neig u oor, my God, en hoor, open u oë en aanskou ons verwoeste plekke en die stad waar u Naam oor uitgeroep is; want nie op grond van ons geregtigheid werp ons ons smekinge voor u aangesig neer nie, maar op grond van u grote barmhartigheid. Here, hoor! Here, vergeef! Here, merk op en doen dit, vertoef tog nie, om U ontwil, my God; want u Naam is oor u stad en u volk uitgeroep.

Artikel deur Josef du Toit geskryf en op die blog van die Afrikaanse Protestantse Akademie (APA-blog) geplaas op 2023-02-21. Skrywers se menings op die APA-blog is hul eie en weerspieël nie noodwendig dié van die Afrikaanse Protestantse Akademie nie.

[1] Ulster-Skotte van Noord-Ierland:

Presbiteriaanse Kerk in Ierland (1691), Gereformeerde Presbiteriaanse Kerk van Ierland (1811), Nie-Onderskrywende Presbiteriaanse Kerk van Ierland (1910), Evangeliese Presbiteriaanse Kerk (1927), Vrye Presbiteriaanse Kerk van Ulster (1951).

Skotte:

Kerk van Skotland (1560), Gereformeerde Presbiteriaanse Kerk van Skotland (1690), Vrye Kerk van Skotland (1843), Vrye Presbiteriaanse Kerk van Skotland (1893), Verenigde Vrye Kerk van Skotland (1900), Geassosieerde Presbiteriaanse Kerke (1989),  Vrye Kerk van Skotland (Voortgaande) (2000).

Boere-Afrikaners in Suidelike Afrika:

Nederduitse Gereformeerde Kerk (1824), Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (1853), Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (1859), Evangelies-Gereformeerde Kerk van Suid-Afrika (1944), Christelike Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika (1949), Vrye Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (1950), Afrikaanse Protestantse Kerk (1987), Geloofsbond van Hervormde Gemeentes (2013), Gereformeerde Kerke in Namibië (2016).

Nederlanders:

Protestantse Kerk in Nederland (1571), Christelike Gereformeerde Kerke in Nederland (1892), Gereformeerde Gemeentes (1907), Nederlandse Gereformeerde Kerke (1944), Oud Gereformeerde Gemeentes in Nederland (1948), Gereformeerde Gemeentes in Nederland (1953), Die Gereformeerde Kerke in Nederland (Hersteld) (2003), Hersteld Hervormde Kerk (2004), Voortgesette Gereformeerde Kerke in Nederland (2004), Gereformeerde Kerke Nederland (2009).

[2] Gereformeerde Gemeentes, Oud Gereformeerde Gemeentes in Nederland, Gereformeerde Gemeentes in Nederland, Hersteld Hervormde Kerk, en die modaliteit Bewaar het Pand in die Christelike Gereformeerde Kerke in Nederland.